Olaf Simonse (Wijzer in Geldzaken) over gedragsverandering:

‘Kleine, concrete stapjes werken het beste’

Risico’s betaalbaar houden is soms een kwestie van gedrag. De Vereende helpt verzekerden onder meer met gedragsverandering via het project Rij Zeker. Zo worden zij op weg geholpen naar een beter betaalbare autoverzekering en de zekerheid waar de tijd om vraagt. Maar ook in bredere zin kan gedragsverandering helpen geldzaken beter te beheersen. Olaf Simonse, hoofd van het platform Wijzer in Geldzaken, geeft inzicht in de mogelijkheden, al moeten die ook weer niet worden overschat: “In de basis hebben we gewoon een reptielenbrein dat is gericht op de korte termijn.”

Wijzer in Geldzaken bestaat inmiddels tien jaar als afdeling binnen de directie Financiële Markten van het ministerie van Financiën. Simonse, van huis uit econometrist, is al vanaf het prille begin bij het platform betrokken. “Wij zijn gericht op het bevorderen van verantwoord financieel gedrag.” Hij heeft de afgelopen jaren gezien dat mensen beter met hun geld leren omgaan. “We zien dat consumenten hun geldzaken nauwkeuriger zijn gaan managen. Maar dat komt niet alleen door ons. De crisis heeft ervoor gezorgd dat mensen er meer aandacht voor hebben gekregen. Ook organisaties als banken en media proberen mensen actiever te helpen in het omgaan met geldzaken. ”Die aandacht richt zich wel met name op de korte termijn", zegt Simonse. “Bij de langetermijnzaken als pensioen of voorbereid zijn op belangrijke life events is nog veel winst te halen.”

Jong geleerd, oud gedaan

Een van de belangrijkste factoren bij gedragsverandering is het aanleren van financiële vaardigheden op jonge leeftijd, zegt Simonse. “De manier waarop mensen met geld omgaan is vaak aangeleerd gedrag. Het probleem is dat geldzaken veel minder concreet zijn in vergelijking met bijvoorbeeld autorijden. Juist omdat het gewoontegedrag is, moet je financieel gedrag al op jonge leeftijd aanleren. Dan doe je het later ook beter. Bovendien zijn de onderliggende vaardigheden heel basaal. Die hebben te maken met het besef dat je geld maar één keer kunt uitgeven, dat je wordt beïnvloed door reclame en dat je later iets groters kunt kopen als je nu iets spaart. Met zulke concepten moet je heel jong beginnen.”

Pensioen

De lange termijn is dus een aandachtspunt bij de financiële consument. Pensioen is bij uitstek een voorbeeld van een langetermijnonderwerp. En laat dat nu juist het meest bezochte onderdeel zijn van de website van Wijzer in geldzaken. “55-plussers hebben vaak geen idee wat ze aan pensioen hebben opgebouwd en wanneer ze kunnen stoppen. Vaak kunnen we ze met een paar zetjes in de goede richting wel antwoord geven op hun vragen en dat zorgt voor gemoedsrust. Jongere consumenten moet je denk ik niet direct lastigvallen met het onderwerp pensioen, maar moet je meer benaderen via de lijn van de life events. Waar moet je aan denken als er iets gebeurt in je leven, zoals scheiden of samenwonen? Wat betekent dat dan voor je pensioen?”

Handelingsperspectief bieden

Wijzer in Geldzaken werkt er daarom aan om de pensioenvraag meer te integreren in de andere life events. “We kijken per groep consumenten hoe je het onderwerp het beste kunt oppakken. Er is geen one size fits all. Uit onderzoek is bijvoorbeeld gebleken dat groepen als zelfstandigen, mensen met een laag inkomen en gescheiden vrouwen risico lopen op een lager pensioen dan ze verwachten. Die groepen moet je op een andere manier aanspreken. De truc is om het eenvoudig te maken, met persoonlijke informatie die een handelingsperspectief biedt op het moment dat de consument er iets aan heeft. Algemene informatie helpt niet.”

Vechten of vluchten

Uit onderzoek van het platform blijkt dat 40% van de Nederlanders wel eens financiële stress ervaart. Dat kan een prikkel zijn om iets aan het financiële gedrag te doen, maar vaak is het een reden om de kop in het zand te steken, zegt Simonse. “Veel mensen hebben juist die reflex. Dat is de reactie op stress: vechten of vluchten. Wat dat betreft is veel van ons gedrag gestuurd door onbewuste emoties en processen. We zijn voor een deel nog steeds reptielen die reageren op wat er in de omgeving gebeurt. Voordat je kunt denken: ben ik wel het juiste gedrag aan het vertonen, is het ongeluk al gebeurd.”

Bij gedragsverandering moet je niet alleen vertrouwen op het sturen van het bewuste brein. “Je moet ook bedenken hoe je mensen op subtiele manieren kunt verleiden om een bepaald gedrag te vertonen, zonder dat je het bewuste brein aanspreekt. Kennis is niet voldoende. Je hebt wel bepaalde basiskennis nodig, maar dat leidt op zichzelf niet tot ander gedrag. We weten dat roken ongezond is en toch roken nog veel mensen. Je moet daarom de omgeving zo organiseren dat het moeilijker wordt om te roken. Het is een en-en-en-aanpak: én beleid met regelgeving én productaanbod én met slimme technologie mensen een stapje verder helpen.”

Technologie: hulp en valkuil

Technologie biedt veel kansen. Simonse geeft het voorbeeld van Peaks, een app van Rabobank waarmee je automatisch kunt beleggen met je wisselgeld. “Daardoor hoeven mensen niet meer elke maand te denken of ze geld opzijzetten. Het gaat automatisch en dan heb je succes.” Technologie heeft eraan bijgedragen dat mensen hun uitgaven beter onder controle houden, zegt Simonse: “Mensen doen door de opkomst van mobiel bankieren beter aan cashmanagement. Mensen stonden vroeger vaker rood. Nu kun je met een druk op de knop geld overmaken van je spaarrekening naar je betaalrekening. Wat wij willen, is dat mensen automatisch elke maand een bedrag opzij zetten als appeltje voor de dorst. Het blijkt dat mensen meer moeite hebben om aan hun geld te komen als het op een spaarrekening staat.” Ook vergelijkingssites helpen mensen om inzicht te krijgen. “Er komen steeds meer van dat soort toepassingen. We staan nog maar aan het begin.”

Technologie kan het ook moeilijker maken om met geld om te gaan, zegt Simonse. “Online aankopen doen, maakt impulsaankopen nog makkelijker. Een ander aspect is dat geld steeds minder tastbaar wordt. Je ziet niet meer wat je uitgegeven hebt. Voorheen had je geld in je portemonnee.”

Uitgestoken hand

Mensen persoonlijke informatie bieden en kleine, concrete stappen laten zetten, werkt dus het beste. “Je moet het niet te groot maken. Heb een realistisch beeld van wat mensen kunnen en doen”, zegt Simonse. “Het heeft ook geen zin om bij betalingsproblemen een harde aanpak te kiezen. Je kunt mensen beter bij de hand nemen en in gesprek gaan. Vaak blijkt die betalingsachterstand maar een van de problemen. Door die mensen te helpen, neemt het aantal wanbetalers drastisch af. De uitgestoken hand werkt veel beter dan de opgeheven vinger. Geef mensen het idee dat ze door iets kleins te veranderen een stap zetten. En kleine stapjes leiden tot grote stapjes.”